Η ξακουστή Ναυμαχία της Ναυπάκτου (1571) όπου η Δύση έβαλε “φρένο” στην Οθωμανική επεκτατικότητα
Η Οθωμανική Αυτοκρατορία στο β’ μισό του 16ου αιώνα
Ο 16ος αιώνας έχει χαρακτηριστεί ως ο “χρυσός αιώνας” της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Είναι ο αιώνας της πλήρους εδαφικής της εξάπλωσης που (για σύντομα, είναι αλήθεια, διαστήματα) έκανε τη Μεσόγειο μια “οθωμανική λίμνη” και χαρακτηρίστηκε από την (αμφιλεγόμενη) pax ottomanica στα πρότυπα της pax romana.
Στο θρόνο της Αυτοκρατορίας ανέβηκαν χαρισματικοί σουλτάνοι, όπως ο Σελίμ Α’ και ο Σουλεϊμάν ο Μεγαλοπρεπής. Με το θάνατό του το 1566 η αυτοκρατορία πέρασε στα λιγότερο ικανά χέρια του Σελίμ Β’, ο οποίος ωστόσο φρόντισε να κάνει κάποιες επεκτατικές κινήσεις για να εξασφαλίσει και γόητρο αλλά και τους απαραίτητους πόρους για τη διατήρηση του τεράστιου στρατού αλλά και του διοικητικού γραφειοκρατικού μηχανισμού στο οποίο στηριζόταν το οθωμανικό κράτος.
Την περίοδο αυτή επίσης μεγάλο μέρος της άσκησης εξουσίας περνά στα χέρια των Βεζίρηδων, αρχής γενομένης από τον Μεχμέτ Σοκολλού Πασά. Ο Σέρβος αυτός στην καταγωγή βεζίρης κατόρθωσε να κλείσει μια σημαντική συνθήκη ειρήνης με τον Αμβούργο μονάρχη Μαξιμιλιανό Β’, με την οποία, μεταξύ άλλων, παραχωρούνταν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία η Μολδαβία και η Βλαχία. Μια μεγαλεπήβολη εκστρατεία στη Ρωσία, που αποσκοπούσε στο να ενώσει το Βόλγα και τον Ντον με κανάλι, απέτυχε. Αντίθετα, η εκστρατεία στην Αραβία και την Υεμένη στέφθηκαν με απόλυτη επιτυχία, δίνοντας στους Οθωμανούς, εκτός από νέα εδάφη, και ιδιαίτερο γόητρο, αφού η Μέκκα και η Μεδίνα εντάχθηκαν πια στην οθωμανική επικράτεια. Σημαντικότατη όμως από πολιτικής και στρατιωτικής άποψης ήταν η κατάληψη της Κύπρου από του Βενετούς, γεγονός που καθιστούσε τους Οθωμανούς σχεδόν απόλυτους κυρίαρχους στην ανατολική Μεσόγειο.
Η Βενετία και η Δύση
Στο β’ μισό του 16ου αιώνα η Δύση βίωνε πολιτικές και θρησκευτικές διεργασίες που έμελλαν να αλλάξουν τη μορφή της για πάντα: η φεουδαρχία υποχωρούσε σταθερά, τα μεγάλα πολυεθνικά βασίλεια άρχισαν να διαμελίζονται και να προετοιμάζονται τα εθνικά κράτη, ενώ οι αρχές της θρησκευτικής Μεταρρύθμισης εξαπλώνονταν και δημιουργούσαν αποσχιστικά κινήματα από την εξουσία του Πάπα και των δυνάμεων που τον στήριζαν. Εξεγέρσεις, θρησκευτικοί διωγμοί, αλλά και εμφύλιοι πόλεμοι ήταν συχνά φαινόμενα. Μια διέξοδο από το ταραγμένο αυτό κλίμα πρόσφεραν οι υπερπόντιες εξερευνήσεις και η ίδρυση αποικιών στις νέες χώρες που είχαν ανακαλυφθεί, ιδιαίτερα στην αμερικάνικη ήπειρο.
Σε πολιτικό επίπεδο, η απόφαση του Μονάρχη της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας των Αψβούργων Καρόλου Ε’ να παραιτηθεί το 1556, μοιράζοντας την εξουσία ανάμεσα στον αδελφό του, Φερδινάνδο Α’ και το γιο του, Φίλιππο Β’, καθόρισε το μέλλον του μεγαλύτερου κράτους της εποχής του, της Αψβουργικής Αυτοκρατορίας. Αν και τυπικά αποτελούσε ακόμη ένα ενιαίο κράτος, η Αψβουργική αυτοκρατορία μοιράστηκε ανάμεσα στο κεντροευρωπαϊκό της τμήμα (Αυστρία, Τσεχία, Ουγγαρία) και στο δυτικοευρωπαϊκό της τμήμα (Ισπανία, τμήματα της Ιταλίας, Κάτω Χώρες). Ο Φίλιππος Β’ επέλεξε να επικεντρωθεί στη διακυβέρνηση του δικού του τμήματος, έχοντας να αντιμετωπίσει εξεγέρσεις, όπως αυτή των Μαυριτανών στη Γρανάδα και των Κάτω Χωρών, οι οποίες τελικά αποσχίστηκαν.
Στην ιταλική χερσόνησο από την άλλη πλευρά δύο ήταν οι κυρίαρχες δυνάμεις: η Γαληνοτάτη δημοκρατία της Βενετίας και το Βατικανό. Η Βενετία είχε ήδη αναδειχθεί από τα τέλη του 15ου αιώνα σε μια κραταιά ναυτική αυτοκρατορία ελέγχοντας με τα πλοία της το εμπόριο στη Μεσόγειο και όχι μόνο. Προκειμένου να διαφυλάξει τις εμπορικές της συναλλαγές ωστόσο ακολουθούσε μια συχνά καιροσκοπική πολιτική, ερχόμενη σε ρήξη ή συνάπτοντας συνθήκες ειρήνης με άλλες δυνάμεις, και ιδιαίτερα με τους Οθωμανούς, κατά πώς υπαγόρευαν τα οικονομικά της συμφέροντα. Το παπικό κράτος από την άλλη πλευρά κλυδωνιζόταν από την κρίση της Μεταρρύθμισης, χάνοντας τόσο την επιρροή του όσο και εδαφικές του κτήσεις, ενώ οι ίδιοι οι κληρικοί του βυθίζονταν σε μια ζωή κοσμικότητας και άσκοπης σπατάλης χάριν εντυπωσιασμού.
Οι εξωτερικοί εχθροί, κύρια οι Οθωμανοί, εποφθαλμιούσαν αρκετά εδάφη των δυτικών, ιδιαίτερα το νησί της Μάλτας που το 1522 είχε δοθεί στους Ιωαννίτες Ιππότες που είχαν εκδιωχθεί από την οθωμανική επικράτεια, καθώς και τις -διαρκώς διαφιλονικούμενες- βάσεις των δυτικών στη Β. Αφρική. Μπροστά στην Οθωμανική απειλή οι δυτικές δυνάμεις είχαν κατορθώσει το 1538 να συμπήξουν μια “ιερή συμμαχία” για να αντιμετωπίσουν τον οθωμανικό κίνδυνο, απέτυχαν όμως οικτρά στη ναυμαχία της Πρέβεζας την ίδια χρονιά. Χρειάστηκε το πείσμα ενός αποφασιστικού, φανατικού χριστιανού, του πάπα Πίου Ε’, για να ανασυνταχθεί η Ιερή Συμμαχία το 1570, εν όψει νέων κινητοποιήσεων των Οθωμανών που στόχο είχαν την ολοκληρωτική εξάλειψη της δυτικής παρουσίας στην ανατολική Μεσόγειο. Ο Πάπας, υποκινούμενος από τους Βενετούς, που πλήττονταν άμεσα από την οθωμανική πολιτική, δεν τολμούσαν όμως να την αντικρούσουν ανοιχτά, προσέγγισε τον Φίλιππο Β’ της Ισπανίας και κατόπιν μακρών και επίπονων συνεννοήσεων κατόρθωσαν τελικά να ανασυστήσουν την Ιερή Συμμαχία στις 25 Μαϊου 1571, στην οποία συμμετείχαν η Αψβουργική Ισπανία, το παπικό κράτος, η Γένοβα, η Βενετία, τα Δουκάτα της Σαβοϊας, της Πάρμας και του Ούρμπινο και το κράτος των Ιπποτών της Μάλτας.
Η Αντιπαράθεση Δύσης και Ανατολής – Η ισορροπία δυνάμεων στη Μεσόγειο στο β’ μισό του 16ου αιώνα
Η οθωμανική επέκταση προς τη Δύση ακολούθησε μια σταθερή πορεία κατά τη διάρκεια του 15ου και του 16ου αιώνα. Κωνσταντινούπολη 1453, Εύβοια 1470, Μεθώνη και Κορώνη 1499, Ρόδος 1522. Μέχρι τα μέσα του 16ου αιώνα οι Οθωμανοί είχαν εδραιώσει την παρουσία τους στην ανατολική Μεσόγειο. Παράλληλα, μέσω της στρατολόγησης ονομαστών κουρσάρων, όπως ο Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσα, κατόρθωσαν να καθυποτάξουν σημαντικό τμήμα και της δυτικής Μεσογείου, ιδιαίτερα κατά μήκος των ακτών της Β. Αφρικής. Η σημαντική ναυμαχία στην Πρέβεζα το 1538 καθόρισε το status quo στη Μεσόγειο για περίπου τρεις δεκαετίες ακόμη, χαρίζοντας τη νίκη στους Οθωμανούς και απωθώντας τους δυτικούς προς τις ακτές της Αδριατικής. Οι προσπάθειες του Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπούς, δια του καπουδάν πασά του, Piyale Pasha, να καταλάβει τη Μάλτα το 1565 στάθηκαν άκαρπες: η πολύμηνη πολιορκία λύθηκε τελικά και ο Piyale επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη με το παροιμιώδες πια (αν και μάλλον μυθικό) “Malta Yok”, δηλαδή η Μάλτα δεν υπάρχει. Αντίθετα, απόλυτα επιτυχημένη ήταν η προσπάθεια του διαδόχου του Σουλεϊμάν, Σελίμ Β’, να καταλάβει την Κύπρο, εξαλείφοντας τον τελευταίο μεγάλο πυρήνα λατινικής κατοχής στην ανατολική Μεσόγειο. Παρά τον χαρακτηρισμό του Σελίμ ως “ο μέθυσος”, στην ουσία επρόκειτο για έναν διορατικό και με στρατηγικές ικανότητες σουλτάνο. Κι αν ο ίδιος δεν ηγείτο των εκστρατειών του, προτιμώντας τις κραιπάλες στο παλάτι του, γνώριζε ωστόσο πώς να τις σχεδιάζει. Η κατάληψη της Κύπρου θορύβησε τόσο τις δυτικές δυνάμεις, ιδιαίτερα τον Πάπα Πίο E’, που συνειδητοποίησαν πως θα έπρεπε να αναστρέψουν την κατάσταση και προχώρησαν στην ίδρυση της Ιερής Συμμαχίας.
Πριν τη Ναυμαχία
Στη δεκαετία του 1560 οι Οθωμανοί μεσουρανούσαν και έλεγχαν, άμεσα ή μέσω των κουρσάρων που ενεργούσαν για λογαριασμό τους, το μεγαλύτερο μέρος της Μεσογείου, καθιστώντας τις θαλάσσιες μεταφορές και επικοινωνίες επικίνδυνες για όσους δεν είχαν συνάψει συνθήκες μαζί τους. Το 1564 μάλιστα, σύμφωνα με τον Γάλλο ιερέα Maurand, ο οθωμανικός στόλος σχεδόν “κατέλαβε” την γαλλική πόλη Τουλόν, αποχώρησε όμως αφού λεηλάτησε μεγάλο μέρος της πόλης. Το 1565 η απόπειρα των Οθωμανών να καταλάβουν τη Μάλτα κατέληξε σε φιάσκο, όμως κατά τα επόμενα τρία χρόνια ο Καπουδάν Πασάς Piyale Pasha κατάφερε να καταλάβει τη Χίο (1566), τη Νάξο και την ‘Ανδρο (1567). Η Βενετία είχε κάθε λόγο να φοβάται για τις κτήσεις της σε Κύπρο και Κρήτη. Γι’ αυτό και συνήψε συνθήκη με τους Οθωμανούς το 1567, πληρώνοντας φόρο 150.000 ετησίως. Ο λιμός και ο λοιμός (1567-68) και η πυρκαγιά (1569) που έπληξαν την Κωνσταντινούπολη έκαναν τα σενάρια του πολέμου μακρινά…Η Ισπανία προσπαθούσε να αυξήσει αριθμητικά το στόλο της, αντιμετώπισε όμως την επανάσταση των Μαυριτανών στην Ισπανία, η οποία υποστηρίχθηκε ανοιχτά από την Υψηλή Πύλη. Πολύ σημαντικότερη ωστόσο ήταν η εξέγερση στις Κάτω Χώρες, όπου το φάσμα του Προτεσταντισμού έκανε όχι μόνο τους Αψβούργους, αλλά και τον Πάπα Πίο Ε’ να ριγήσουν.
Ο σουλτάνος Σελίμ Β’ από την άλλη πλευρά είχε αντιληφθεί ότι χρειαζόταν άμεσα μια νικηφόρο εκστρατεία για να τονώσει το γόητρό του αλλά και να ενισχύσει την κυριαρχία του στην ανατολική Μεσόγειο. Έτσι, παρά τις συνθήκες με τη Βενετία, έστρεψε το βλέμμα του στην Κύπρο. Πολλοί είπαν ότι ήθελε να ελέγχει το γλυκόπιοτο κυπριακό κρασί (ο Σελίμ άλλωστε είχε το παρωνύμιο “Μέθυσος”), στην πραγματικότητα όμως ήθελε να κάνει την ανατολική -τουλάχιστον-Μεσόγειο μια οθωμανική λίμνη. Άλλωστε είχε και ερείσματα: πρεσβείες ντόπιων Κυπρίων παρακαλούσαν το σουλτάνο να τους λυτρώσει από τη βενετική καταπίεση, ενώ οι Βενετοί δεν περιπολούσαν ικανοποιητικά τις ακτές του νησιού, με αποτέλεσμα να φωλιάζουν εκεί πειρατές που παρενοχλούσαν τα πλοία των μουσουλμάνων προσκυνητών προς τη Μέκκα.
Η εκστρατεία της Κύπρου
Στις 25 Μαρτίου 1570 η Υψηλή Πύλη έστειλε τελεσίγραφο στην Βενετία απαιτώντας την παράδοση της Κύπρου. Οι Βενετοί, που στο μεταξύ είχαν καταφέρει να πάρουν με το μέρος τους τον Πάπα και τον Φίλιππο Β’, αρνήθηκαν, ελπίζοντας πως η αναβίωση της Ιερής Συμμαχίας, την οποία ευαγγελιζόταν ο Πάπας, θα ήταν νικηφόρα. Ο Οθωμανικός στόλος ξεκίνησε από την Κωνσταντινούπολη στα μέσα Μαΐου με επικεφαλής τον Καπουδάν Πασά Μουεζινζαντέ Αλή Πασά και τον Λαλά Μουσταφά Πασά, αρχηγό των χερσαίων δυνάμεων. Στα τέλη Ιουλίου ξεκίνησε η πολιορκία της Λευκωσίας, το κάστρο της οποίας, πρόσφατα ολοκληρωμένο, ήταν πρότυπο οχυρωματικής αρχιτεκτονικής. Ο Νικολό Ντάντολο, υπερασπιστής της πόλης, αρνήθηκε να συνθηκολογήσει. Για παραδειγματισμό, όταν η πόλη έπεσε στις 9 Σεπτεμβρίου, το κεφάλι του Ντάντολο στάλθηκε στον υπερασπιστή του τελευταίου οχυρού της Κύπρου, της Αμοχώστου, Μαρκαντόνιο Μπραγκαντίνο. Με ηρωισμό ο τελευταίος αρνήθηκε να συνθηκολογήσει και η χερσαία δύναμη των Οθωμανών κατευθύνθηκε προς την Αμμόχωστο, η οποία αντιστάθηκε για περίπου ένα χρόνο, δίνοντας χρόνο στις -ομολογουμένως πολύ αργές- διαδικασίες σύμπηξης και κινητοποίσης της Ιερής Συμμαχίας. Όταν οι δυτικές δυνάμεις κατόρθωσαν τελικά να συμφωνήσουν και να σφραγίσουν τη συμμαχία τους με θεαματικές τελετές στην αίθουσα του consistorio του Βατικανού ήταν τέλη Μαϊου. Στις αρχές Αυγούστου η Αμμόχωστος έπεσε και ο Μπραγκαντίν βρήκε φριχτό τέλος, αλλά θα περνούσαν τουλάχιστον τρεις εβδομάδες μέχρι να φτάσουν τα νέα στις χριστιανικές δυνάμεις, που εν τω μεταξύ είχαν συγκεντρωθεί στη Μεσσίνα.
Η γεωγραφική τοποθέτηση της μάχης
Η συγκέντρωση των δυνάμεων της Ιερής Συμμαχίας
Η απειλή για εισβολή της Οθωμανικής αυτοκρατορίας στην Ευρώπη, όπως αυτή υποδηλώθηκε με την πολιορκία της Αμμοχώστου (Famagusta), οδήγησαν στην ανάγκη μιας καθοριστικής αντιμετώπισης από την πλευρά της Ιερής Συμμαχίας. Έτσι, λοιπόν, δόθηκε το έναυσμα για τη συγκρότηση του στόλου των Δυτικών δυνάμεων υπό την καθοδήγηση του Δον Χουάν της Αυστρίας. Συμμαχικά πλοία εξέπλευσαν από τη Βαρκελώνη, τη Γένουα, τη Ρώμη, τη Βενετία, τη Μάλτα, την Κέρκυρα και την Κρήτη με σκοπό να συγκεντρωθούν στη Μεσσίνα της Ιταλίας. Στις 17 Σεπτεμβρίου του 1571 ο Δυτικός στόλος αριθμούσε 285 πλοία με περίπου 28.000 άνδρες εκ των οποίων 8.000 υπολογίζεται ότι ήταν Έλληνες. Οι 6 – καθοριστικής σημασίας για την έκβαση της Ναυμαχίας – Γαλεάσσες μαζί με τις 209 Γαλέρες και τις 70 Φρεγάτες ξεκίνησαν την πορεία τους προς την Κέρκυρα όπου κατέπλευσαν στις 26 Σεπτεμβρίου.
Η συγκέντρωση των δυνάμεων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας
Στην είδηση της συγκέντρωσης του στόλου της Ιερής Συμμαχίας, ο Οθωμανός ΣουλτάνοςΣελίμ ο Β’, προχώρησε στη δημιουργία μεγαλύτερου στόλου. Η ναυτική δύναμη των Οθωμανών αποτελείτο από τον Οθωμανικό στόλο που δραστηριοποιήθηκε στην εκστρατεία της Κύπρου (από το 1570), καθώς και από συμμαχικές δυνάμεις από το Κάιρο και το Αλγέρι. Το σύνολο των πλοίων έφτανε τα 360 εκ των οποίων τα 286 ήταν οθωμανικές γαλέρες και τα 80 με 90, γαλιότες και σούστες (βοηθητικά σκάφη). Ο στόλος συγκεντρώθηκε στην οθωμανική ναυτική βάση της Ναυπάκτου, εντός του Πατραϊκού κόλπου, υπό την ηγεσία του Μουεζινζαντέ Αλί Πασά. Το σημείο αυτό, γνωστό στους Οθωμανούς ναυτικούς, θεωρήθηκε ιδανικό για τον έλεγχο των θαλασσίων δρόμων από την Ευρώπη και συνεπώς για την ανακοπή μιας επικείμενης εισβολής. Παράλληλα, τα ‘κλειστά’ νερά του κόλπου θα επέδιδαν πλεονέκτημα στις ευέλικτες τουρκικές γαλιότες.
Η διεξαγωγή της μάχης
Κατασκοπεία
Κατά τη διάρκεια της νύχτας της 6ης Οκτωβρίου 1571, ο Οθωμανικός στόλος απέπλευσε από το λιμάνι της Ναυπάκτου προκειμένου να συναντήσει το στόλο της Ιερής Συμμαχίας. Οι τουρκικές δυνάμεις παρατάχθηκαν κατά μήκος της εισόδου του Πατραϊκού κόλπου, κλείνοντας το δρόμο των δυτικών δυνάμεων προς τη ναυτική βάση της Ναυπάκτου. Την ίδια ώρα ο Δυτικός στόλος που είχε κάνει την τελευταία του στάση στην Κεφαλονιά, άρχισε τις προετοιμασίες του πολεμικού σχηματισμού.
Το ξημέρωμα της 7ης Οκτωβρίου βρήκε τους δύο στόλους αντιμέτωπους σε παράλληλη και γραμμική παράταξη στην είσοδο του Πατραϊκού κόλπου, νοτίως του ακρωτηρίου Σκρόφα, με τα βόρεια τμήματα των στόλων να φτάνουν μέχρι τις Εχινάδες (Curzolaris) νήσους . Ο Δον Χουάν, δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στο σχηματισμό της μάχης, χώρισε τις δυτικές δυνάμεις σε τρία τμήματα τοποθετώντας τις ισχυρές γαλεάσσες ανά δύο μπροστά στο καθένα. Στο αριστερό τμήμα τοποθετήθηκαν οι Ενετικές γαλέρες με επικεφαλής τονAgostin Barbarigo ο οποίος είχε τη δύσκολη αποστολή να αναχαιτίσει τις τουρκικές γαλιότες. Το κεντρικό τμήμα σχηματίστηκε από τις Ισπανικές γαλέρες υπό την καθοδήγηση του Δον Χουάν ενώ στο δεξιό άκρο βρίσκονταν οι δυνάμεις του Πάπα με τους Γενουάτες. Στην οπίσθια γραμμή άμυνας τοποθετήθηκε ο ναύαρχος Santa Cruz με 35 Ενετικά και Ισπανικά πλοία.
Βλέποντας αυτό οι Οθωμανοί κουρσάροι επικεντρώθηκαν στην κατάληψη του πλοίου του Barbarigo εναντίον του οποίου έστειλαν 5 πλοία. Σε βοήθεια του Barbarigo ο οποίος είχε τραυματιστεί στο μάτι από βέλος έσπευσαν οι Ενετικές γαλέρες οι οποίες εξώθησαν τα κουρσάρικα πλοία στα βράχια της ακτογραμμής. Σε συνδυασμό με την εξέγερση των χριστιανών που πολεμούσαν απρόθυμα για χάρη των Οθωμανών, το αριστερό τμήμα του Οθωμανικού στόλου υπέστη σοβαρότατες απώλειες. Στα κεντρικά τμήματα των δύο δυνάμεων οι μάχες ήταν σφοδρές. Οι Τουρκικές γαλέρες επικεντρώθηκαν στην ναυαρχίδα του Δον Χουάν εναντίον της οποίας εστάλησαν αρχικά 5 Τουρκικές γαλέρες επανδρωμένες με Γενίτσαρους. Η ναυαρχίδα του Δον Χουάν κατάφερε να βυθίσει τρεις εξ αυτών ενώ στη συνεχή ομοβροντία των Οθωμανικών πυροβόλων και αρκεβούζιων κατάφεραν να απαντήσουν οι δυτικές εφεδρείες.
Στο δεξιό τμήμα οι δυτικές δυνάμεις με 50 πλοία και επικεφαλής τον Gian Andrea Doriaδεν ενεπλάκησαν σε συγκρούσεις ανάλογου επιπέδου. Ο Doria αντικρίζοντας τον Αλγερινό ναύαρχο Uluj Ali με 90 πλοία, κατευθύνθηκε Νότια προσφέροντας έτσι χώρο στον τουρκικό στόλο. Τα Οθωμανικά πλοία εκμεταλλεύτηκαν το χώρο αυτό και εξαπέλυσαν σφοδρή επίθεση στις Ενετικές γαλέρες καταλαμβάνοντας 5 από αυτές. Όταν οι Αλγερινές δυνάμεις κατέλαβαν και τη ναυαρχίδα του τάγματος των Ιπποτών της Μάλτας σκοτώνοντας ολόκληρο το πλήρωμα, ο Uluj Ali αντίκρισε τη μάχη στο κεντρικό τμήμα να χάνεται.
Η τελική έκβαση της μάχης
Από την άλλη πλευρά, η ναυαρχίδα του οθωμανικού στόλου βρέθηκε αντιμέτωπη με τη ναυαρχίδα του συμμαχικού στόλου, επί της οποία επέβαινε ο Δον Χουάν της Αυστρίας. Τα δύο πλοία κόλλησαν μεταξύ τους και η συνέχεια δόθηκε σε μάχη σώμα με σώμα. Ο ναύαρχος των Οθωμανών, Μουεζινζαντέ Αλί Πασά σκοτώθηκε όταν τον βρήκε ένα βόλι από μουσκέτο στο κεφάλι. Οι Ισπανοί τον αποκεφάλισαν και έστησαν το κεφάλι του σε πάσσαλο για να αποθαρρύνουν το στόλο του, επιδεικνύοντας μάλιστα και το ιερό λάβαρο των Χαλιφών που είχαν πάρει στην κατοχή τους. Στη θέα του θανάτου του Αλή Πασά και της μεσίστιας σημαίας στην Τουρκική ναυαρχίδα, ήρθε να προστεθεί η πολυπληθής αντεπίθεση των δυτικών γαλερών του κέντρου εναντίον του. Έτσι ο Uluj Ali, αντιλαμβανόμενος την έκβαση της μάχης κατευθύνεται στο νότιο τμήμα της εισόδου του Πατραϊκού κόλπου και στη συνέχεια διαφεύγει στο Ιόνιο.
Οι Πρωταγωνιστές των δυνάμεων της Ιερής Συμμαχίας
Ο Φίλιππος Β’ ήταν γιος του βασιλιά της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και της Ισπανίας Καρόλου Ε’ και της Ισαβέλλας της Πορτογαλίας. Γεννήθηκε στο Βαγιαδολίδ της Ισπανίας στις 21 Μαϊου 1527. Πέρασε τα πρώτα χρόνια της ζωής του ως το 1539 στην Καστίλη, υπό την επίβλεψη της μητέρας του. Για το λόγο αυτό αισθανόταν πάντοτε Ισπανός και καθόλου Γερμανός, γεγονός που τον εμπόδισε αργότερα να αισθανθεί πραγματικός ηγέτης της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Ο Φίλιππος πήρε αξιόλογη μόρφωση, ενώ την πολιτική του κατάρτιση ανέλαβε ο ίδιος ο πατέρας του. Βλέποντας τις ικανότητες του γιου του, ο Κάρολος αποφάσισε το 1543 να τον χρίσει αντιβασιλέα της Ισπανίας. Έτσι, σε ηλικία 16 ετών ο Φίλιππος βρέθηκε στην ουσία να κυβερνά το μεγαλύτερο κράτος της εποχής του, με εδάφη σε όλες τις ως τότε γνωστές ηπείρους. Το 1554 ο Φίλιππος παντρεύτηκε την 37χρονη τότε Μαρία Τυδώρ, βασίλισσα της Αγγλίας. Ήταν μια καθαρά πολιτική κίνηση που οδήγησε σε σύντομη συνένωση των δύο βασιλείων, η οποία έληξε με το θάνατο της Μαρίας το 1558. Το 1555 ο Φίλιππος αναγκάστηκε να αποκηρύξει τη διαδοχή του στο θρόνο της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας εξαιτίας των αντιρρήσεων του θείου του, Φερδινάνδου, ο οποίος είχε αναγορευθεί Βασιλεύς των Ρωμαίων από το 1531 και επιδίωκε να διατηρήσει τον τίτλο του αυτοκράτορα για το γιο του, Μαξιμιλιανό. Ο Κάρολος ωστόσο είχε μεριμνήσει ώστε ο γιος του να τον διαδεχθεί στις Κάτω Χώρες, όπου και ο Φίλιππος παρέμεινε για τα πρώτα χρόνια της βασιλείας του. Παρά το γεγονός ότι ενεργούσε ως απόλυτος μονάρχης, στην εξουσία του έθετε άτυπα φραγμούς η αυξανόμενη παλατιανή γραφειοκρατία, καθώς και οι κατά καιρούς εξεγέρσεις, όπως αυτή των Μαυριτανών της Γρανάδας στα 1569, που κατέληξε στο διασκορπισμό τους σε άλλες επαρχίες. Το παρωνύμιό του “ο Συνετός” (Felippe el Prudente) δεν ήταν σε συνάφεια με την οικονομική του πολιτική, καθώς επί των ημερών του η Ισπανία πτώχευσε τέσσερις φορές. Από την άλλη πλευρά όμως, ήταν η εποχή της μέγιστης επέκτασης της ισχύος της στη διεθνή πολιτική σκηνή αλλά και της μέγιστης εδαφικής εξάπλωσής της.
Ο Φίλιππος αντιλήφθηκε εξαρχής τη δυναμική του Οθωμανού αντιπάλου του στη Μεσόγειο, Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπούς. Για το λόγο αυτό εμπνεύστηκε την ίδρυση μιας “ιερής συμμαχίας” που περιλάμβανε την Ισπανία, τη Βενετία, τη Γένοβα, το παπικό κράτος, το Δουκάτο της Σαβοϊας και τους Ιππότες της Μάλτας. Η συμμαχία συγκρούστηκε για πρώτη φορά με τους Οθωμανούς στη Τζέρμπα (Djerba) της Τυνησίας το 1560, με καταστροφικά αποτελέσματα: οι Οθωμανοί κατέλαβαν τη Τζέρμπα και οργάνωσαν από εκεί την εκστρατεία για την κατάληψη της Μάλτας το 1565. Η κατάληψη της Κύπρου από τον Σελίμ Β’ το 1571 ενεργοποίησε ξανά τη συμμαχία, η οποία αυτή τη φορά συγκέντρωσε τις δυνάμεις της για να αντιμετωπίσει τελικά τους Οθωμανούς στη Ναύπακτο.
Πάπας Πίος Ε’
Ο Πάπας Πίος Ε’, κατά κόσμον Antonio Ghislieri, ανήκε στις τάξεις των Δομινικανών μοναχών, γεγονός που καθόρισε τη μετέπειτα πολιτική του. Γεννήθηκε το 1504 κοντά στο Μιλάνο και εκάρη μοναχός το 1518 σε ηλικία 14 ετών. Το 1528 πήρε το χρίσμα του ιερέως και ξεκίνησε την εκκλησιαστική του καριέρα. Οι θέσεις του περί περιορισμού της κοσμικότητας και των δαπανών των ιερέων ενόχλησαν πολλούς. Ωστόσο το 1566, με τον αιφνίδιο θάνατο του Πάπα Πίου Δ’, επελέγη ως νέος Πάπας, παίρνοντας το όνομα Πίος Ε’. Στη μόλις εξαετή θητεία του πέτυχε πολλά: οργάνωσε την αντιμεταρρύθμιση, κατάφερε αποφασιστικά πλήγματα κατά των μεταρρυθμιστών Ουγενότων στην Γαλλία, περιόρισε τις δαπάνες του κλήρου, επέβαλε λιτότητα και ηθική κάθαρση στη διαβίωσή τους, αφόρισε την Ελισάβετ Α’ της Αγγλίας για τους διωγμούς της εναντίον των Καθολικών, επέβαλε συγκεκριμένο τελετουργικό στην καθολική λειτουργία και γενικά εφάρμοσε πιστά τις αποφάσεις της συνόδου του Τρέντο, της οποίας ήταν ένας από τους βασικούς εμπνευστές. Το 1571, μετά την πτώση της Κύπρου στους Οθωμανούς, αναβίωσε την ιερή συμμαχία, που βρισκόταν σε ληθαργική κατάσταση μετά τη ναυμαχία της Πρέβεζας το 1538, και ενεργοποίησε το συνασπισμό δυνάμεων που οδήγησε στη νικηφόρα για τις δυτικές δυνάμεις Ναυμαχία της Ναυπάκτου. Πέθανε την επόμενη χρονιά, το 1572, και αναγνωρίστηκε ως άγιος από την Καθολική Εκκλησία.
Δον Χουάν της Αυστρίας
Νόθος γιος του Καρόλου Ε’ και ετεροθαλής αδελφός του Φιλίππου Β’. Ο Χουάν (Ιωάννης) γεννήθηκε το 1547. Η μητέρα του ήταν τραγουδίστρια και ο πατέρας του φρόντισε ώστε ο Χουάν να απομακρυνθεί σύντομα από αυτήν. Λέγεται ότι του είχε ιδιαίτερη αδυναμία και κατά τον τελευταίο χρόνο της ζωής του τον έφερε κοντά του ώστε να μπορεί να τον βλέπει. Μετά το θάνατο του Καρόλου, ο Φίλιππος κάλεσε τον Χουάν και του αποκάλυψε ότι ήταν γιος του αυτοκράτορα, στη συνέχεια δε τον έκανε μέλος της βασιλικής αυλής και του εκχώρησε σημαντική περιουσία, αρκετή για να ζει όπως έπρεπε ένας βασιλικός γόνος. Ο Κάρολος επιθυμούσε για το γιο του εκκλησιαστική καριέρα, ο Χουάν όμως σύντομα στράφηκε στο στρατιωτικό κλάδο. Το 1565 συμμετείχε στο εκστρατευτικό σώμα των Ισπανών που ενίσχυσαν την άμυνα της Μάλτας λύοντας τελικά την πολιορκία της από τους Οθωμανούς. Το 1568, σε ηλικία μόλις 21 ετών, ο Φίλιππος τον διόρισε γενικό αρχηγό του στόλου και επικεφαλής της ισπανικής αρμάδας. Έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην εκστρατεία για την πάταξη των εξεγερμένων Μαυριτανών στη Γρανάδα. Επιστρέφοντας, είχε ήδη ετοιμαστεί η αποστολή δυνάμεων στην Κύπρο, για την ενίσχυση της άμυνας του νησιού, και ακολούθησε την εκστρατεία υπό τις διαταγές του αρχιναύαρχου του Πάπα, Μαρκαντόνιο Κολόννα και του Γενοβέζου ναυάρχου, Τζιαν Αντρέα Ντόρια. Η ολιγωρία αλλά και ο κακός καιρός εμπόδισαν τις χριστιανικές δυνάμεις να δράσουν έγκαιρα. Ανασυντάσσοντας τις δυνάμεις τους, ωστόσο, αποφάσισαν να αναχαιτίσουν το Οθωμανικό ναυτικό, που ετοιμαζόταν πια να κυριαρχήσει στη Μεσόγειο, επιλέγοντας ως σημείο άμυνας τον Πατραϊκό Κόλπο, ανοιχτά της Ναυπάκτου. Ο Δον Χουάν ορίστηκε επικεφαλής των χριστιανικών δυνάμεων και η επιτυχής έκβαση της Ναυμαχίας θεωρείται λιγο-πολύ προσωπική του επιτυχία.
Αυγουστίνος Μπαρμπαρίγο (Agostin Barbarigo)
O Agostin Barbarigo ήταν Βενετός ευγενής, καταγόμενος από μια από τις μεγάλες οικογένειες της Βενετίας. Ο συνονόματος πρόγονός του είχε χρηματίσει δόγης στην περίοδο της μεγάλης ακμής και επέκτασης της Βενετίας και ήταν επί των ημερών του που η Βενετία είχε προσαρτήσει την Κύπρο καθώς και άλλες κτήσεις στην ανατολική Μεσόγειο. Ο ίδιος ήταν επιφυλακτικός κατά τις παραμονές της ναυμαχίας, θεωρώντας πως δεν έπρεπε να πάνε σε κατά μέτωπο αναμέτρηση με τον Οθωμανικό στόλο. Οι γαλέρες του αντιπαρατάχθηκαν με τις τουρκικές γαλιότες στο αριστερό τμήμα του σχηματισμού. Πολέμησε γενναία και έχασε τη ζωή του μαχόμενος.
Sebastiano Venier
O Sebastiano Venier ή Veniero γεννήθηκε στη Βενετία περί το 1496. Η οικογένειά του είχε δεσμούς με τον Ελλαδικό χώρο και ιδιαίτερα με τα Κύθηρα, αφού συγγενείς και πρόγονοί του είχαν χρηματίσει άρχοντες του νησιού. Είχε εργαστεί ως δικηγόρος και είχε αναλάβει διάφορες διοικητικές θέσεις στη Δημοκρατία της Βενετίας. Το 1570 κατείχε το αξίωμα του “προνοητή” (procurator) και, εν όψει της νέας αντιπαράθεσης με την Οθωμανική Αυτοκρατορία για την κατοχή της Κύπρου, διορίστηκε από τη Γαληνοτάτη επικεφαλής του στόλου. Στη ναυμαχία της Ναυπάκτου ήταν γενικός διοικητής των Βενετικών δυνάμεων. Η νίκη του χάρισε μεγάλη δημοτικότητα. Το 1577 εξελέγη Δόγης, θέση που κράτησε για μία χρονιά, ως το θάνατό του το 1578 σε ηλικία 82 ετών.
Marc’ Antonio Colonna
Καταγόταν από μια από τις επιφανέστερες οικογένειες του Λάτσιο, που τον 16ο αιώνα βρισκόταν υπό τον έλεγχο του Πάπα και του βασιλείου της Σικελίας, τότε υπό ισπανική επικυριαρχία. Στον πόλεμο εναντίον της Σιένα (1553-54) είχε χρηματίσει γενικός διοικητής του ισπανικού πεζικού. Με τη σύμπηξη της Ιερής Συμμαχίας για την αντιμετώπιση των Οθωμανών το 1570 του ανατέθηκε η διοίκηση του παπικού στόλου και στη συνέχεια ο Δον Χουάν της Αυστρίας τον επέλεξε ως γενικό αρχηγό του στόλου των συνασπισμένων δυτικών δυνάμεων. Επιστρέφοντας στην Ιταλία “εξαργύρωσε” την επιτυχία του παίρνοντας ακόμη μεγαλύτερα αξιώματα: διορίστηκε γενικός διοικητής του παπικού στόλου και, το 1577, ο Φίλιππος Β’ τον έχρισε αντιβασιλέα της Σικελίας. Πέθανε το 1584.
Giovanni Andrea (Gianandrea) Doria
Μικρανηψιός και θετός γιος του Andrea Doria, του γενοβέζου ευγενή και στρατηγού που ηγήθηκε των δυνάμεων της αψβουργικής αυτοκρατορίας επί Καρόλου Ε’ και των ναυτικών δυνάμεων της ιερής συμμαχίας κατά την καταστροφική ναυμαχία της Πρέβεζας το 1538. Από τον θείο του κληρονόμησε τον τίτλο του Πρίγκηπα του Melfi. Ο Gianandrea ανέλαβε το αξίωμα του ναυάρχου της Γένοβας το 1556. Το 1560 αναμετρήθηκε στη ναυμαχία της Τζέρμπα με τον Piyale Pasha ο οποίος τελικά επικράτησε και ανακατέλαβε την Τύνιδα. Στη ναυμαχία της Ναυπάκτου, παρά τις αντιρρήσεις των Βενετών, του ανατέθηκε η διοίκηση της δεξιάς πτέρυγας του συμμαχικού στόλου.
Miguel de Cervantes
Αν και απλός στρατιώτης στη ναυμαχία της Ναυπάκτου, ο Miguel de Cervantes χρήζει ιδιαίτερης μνείας, όχι μόνο γιατί υπήρξε ένας από τους μεγαλύτερους Ισπανόφωνους συγγραφείς ανά τους αιώνες αλλά και γιατί στο περίφημο έργο του “Ο δον Κιχώτης της Μάντσα” περικλείει πολύτίμες πληροφορίες για τη ναυμαχία. Γεννήθηκε το 1547 στο Alcalà de Henares, μια μικρή πόλη περίπου 15 μίλια μακριά από τη Μαδρίτη. Οι γονείς του, παγιδευμένοι σε έναν γάμο συμφέροντος, μετακινούνταν συχνά. Ο ίδιος αποφάσισε να ακολουθήσει τη λίγο τυχοδιωκτική καριέρα του στρατιώτη και κατατάγηκε στο ισπανικό ναυτικό το 1570. Είχε μείνει αδρανής ωστόσο όταν το 1571 επιβιβάστηκε στη γαλέρα Marquesa με κατεύθυνση το Ιόνιο και τη Ναύπακτο.
Αν και άρρωστος με πυρετό την ημέρα της ναυμαχίας, αρνήθηκε να μείνει κλινήρης και ανέβηκε στο κατάστρωμα να πολεμήσει. Πολέμησε πράγματι γενναία και δέχτηκε τρία τραύματα, δύο στο στήθος και ένα στο αριστερό του χέρι που τελικά αχρηστεύθηκε. Μετά την αποθεραπεία του, που διήρκεσε 6 μήνες, εξακολούθησε να εργάζεται στο ναυτικό ως αγγελιαφόρος, εωσότου το 1575 το πλοίο στο οποίο επέβαινε έπεσε στα χέρια αλγερινών πειρατών. Ο Θερβάντες πέρασε περίπου πέντε χρόνια ως σκλάβος στο Αλγέρι και τελικά απελευθερώθηκε χάρη στη συγκέντρωση χρημάτων από τους γονείς του και του Τάγματος της Αγίας Τριάδας, που φρόντιζε τους αιχμαλώτους. Οι εμπειρίες του κατά την παραμονή του στο Αλγέρι του πρόσφεραν την πρώτη ύλη για τη συγγραφή του αριστουργήματός του, του Δον Κιχώτη. Ο ίδιος συνήθιζε να λέει, αναφερόμενος στο αχρηστευμένο αριστερό του χέρι, ότι “ασχρηστεύτηκε για να δοξάσει το δεξί”.
